De uitdrukking “in de denktank”
Bij de meeste schakers (en wellicht ook andere denksporters) is de uitdrukking “in de denktank” wel bekend. Zo schreef Frank van Tellingen afgelopen woensdag nog in zijn verslag van ronde 5 van Tata Steel “Schijn bedriegt, want er zitten toch redelijk wat verstopte subtiliteiten in de stelling. Beide spelers moeten flink in de denktank, Praggnanandhaa het eerst, wat er op duidt dat hij deze openingskeus waarschijnlijk niet had verwacht.” Maar waar komt de uitdrukking eigenlijk vandaan? Mogelijk van Marten Toonder! Dit zegt ensie.nl erover:
in de denktank zitten
(1977) (inf.) erg diep nadenken. De uitdrukking werd wellicht gemunt door de Nederlandse striptekenaar Marten Toonder maar is ook erg populair in schaakkringen. Syn.: in de denkkamer* gaan. Kijk ook onder denktank*.
• De ambtenaar zit in de denktank. Ik verzeker u, dat zijn breinschaal opzienbarend zal oplopen. (Marten Toonder: Heer Bommel en de Denktank. In: NRC Handelsblad, 30/11/1977)
Ik kan me goed voorstellen dat onder schakers relatief veel fans van de Bommelstrips waren. Echter, de uitdrukking wordt niet alleen door Nederlanders gebruikt.
Ding is in the think tank, and he’s surely thinking about the piece sacrifice 13.Bh4! with fantastic complications.t.co/YHUSc3rTg5#GrandChessTour pic.twitter.com/RP616niRDM
— chess24 (@chess24com) August 21, 2024
Maar daar is een plausibele verklaring voor: Nederlanders gebruikten de uitdrukking wellicht in hun Engelstalige analyses waarna niet-Nederlanders het overnamen. Maar wanneer werd het voor het eerst in schaakcontext gebruikt? In Schaakbulletin wellicht? Weet een lezer meer?
Wikipedia: Een denktank is een organisatie van adviseurs, wetenschappers of commentatoren die zich in een bepaald onderwerp verdiepen en daarover publiceren. Denktanks focussen op maatschappelijke en politieke problemen en formuleren adviezen over mogelijke oplossingen.
Dit is zoals ik de uitdrukking ken. Ik was me er niet van bewust dat hij ook in schakerskringen werd gebruikt. Maar het bekt we lekker, dus kan ik begrijpen dat een afgezwakte betekenis het ook in andere omgevingen goed doet. Dit met alle respect voor Franks (verder) fantastische verslagen.
In Merriam-Webster staat The first known use of think tank was in 1958
De uitdrukking zal dus wel oorspronkelijk Engels zijn.
Het gaat niet om ’think thank’, maar om ‘in the think thank’.
Ook wel eens afgevraagd, leuk dat het uitgezocht is voor het Nederlands, lijkt heel plausibel dat het van Marten Toonder komt.
Wat Engels betreft: ik hoor in commentaar van native speakers (Naroditsky bijvoorbeeld) altijd alleen: “he/she’s in the tank”, “he/she went deep into the tank”, e.d., onder think.
Is de verklaring voor de quote hierboven niet gewoon dat chess24 nu chess.com is en dat Peter Doggers daar aan de nieuwsknoppen zit?
Wie herinnert zich ChessVibes nog? Prachtige verslagen uit het pre-livecommentaar tijdperk. Met hier en daar een Dutchism.
Het lijkt me sterk dat Doggers de sociale media voor chess.com doet, al is het mogelijk dat degene die dat doet de uitdrukking van hem kent. In mijn NHD-stuk gaf ik ook nog dit voorbeeld: “Tijdens het typen van dit stukje hoorde ik een Indiase schaakcommentator op Youtube zeggen, … while Nodirbek is in the think tank.””
Het lijkt me buiten twijfel dat ‘in de denktank/in the think tank’ afgeleid is van het maatschappelijke/politieke begrip, tenzij iemand de term in schaak- of ander verband vindt in publicaties van vóór 1958. Ook mijn Van Dale uit 1992 geeft geen aparte betekenis voor ‘in de denktank’ (en geeft aan dat de term uit het Engels is afgeleid). Gedachten ontwikkelen zich in een afgesloten vat, waarvan na verloop van tijd het kraantje wordt open gezet. Het verschil zit hem in het solitaire van de schaker. Die sluit zich helemaal af. Dit in tegenstelling tot wetenschappers en politici, die juist uitwisseling van gedachten zoeken. Het is dus een beeldspraak die maar ten dele met het origineel te maken heeft. Bij schaken ga je erin en sluit je je af. In de originele betekenis neem je eraan deel en wissel je uit.
Dat was wat ik dacht. Maar ik keek nog even naar ’think tank’ op de Engelse wikipedia (met verwijzing naar een boek waarvan het google-voorbeeld net de bedoelde quote niet laat zien) en daar lees ik dat het precies andersom is. De term ’think tank’ werd vanaf ongeveer 1890 in Amerikaans Engels gebruikt voor ‘hersenpan’ of de inhoud daarvan, en inderdaad pas vanaf 1958 in de huidige woordenboekbetekenis. In de hersenpan duiken is wat een schaker doet, en dat staat dus dichter bij de originele betekenis!
Leuk zo’n etymologisch onderzoekje!
ik heb me ooit erover verbaasd dat mijn vrouw het woord “overzien” niet begreep in de betekenis die ik er als schaker aan gaf (overzien = iets niet zien). Zij dacht dat ik het woord “niet” was vergeten (iets niet zien = niet overzien).
Ik zou het leuk vinden om gezamenlijk eens op zoek te gaan naar dergelijke schaaktaal-curiositeiten.
Gelijk even opgezocht. De DvD geeft als tweede hoofdbetekenis van ‘overzien’, onder 3: ‘over het hoofd zien: dat is een fout in zijn redenering die ik bij de bespreking heb overzien; (in ’t bijz.) (bij bordspelen als schaken enz.) een voortzetting […] overzien, daar bij het overwegen van een zet […] geen rekening mee houden’. Dus niet alleen bij schaken, maar wel een bijzondere vermelding.
Ik vroeg me van ‘in de denktank’ ook af in hoeverre het buiten denksporten gebruikt wordt en heb er (in onze betekenis) geen voorbeelden van gevonden. Maar ook wel logisch, want in het dagelijkse leven is het heel zeldzaam om in de denktank te gaan.
Ik heb er een: zie nrf-autosport.nl/index.php/kaartlezen/column-kaartlezen-in-de-praktijk/774-ronde-door-vriesland-2020-traject-1-uitleg, vijfde regel onder het kopje ‘spookcontroles’!
Dat de denktank voorkomt in de column nrf-autosport.nl/index.php/kaartlezen/column-kaartlezen-in-de-praktijk/774-ronde-door-vriesland-2020-traject-1-uitleg, vijfde regel onder het kopje ‘spookcontroles’, is niet heel verwonderlijk: de schrijver van die column (ondergetekende, Rob de Vries, SV Promotie Zoetermeer) is ook schaker (en clubblad-redacteur)!
Het meest voor de hand liggende voorbeeld van een begrip dat bij het schaken een geheel eigen betekenis heeft gekregen, ljjkt me ‘de kwaliteit’. De DvD geeft een aparte definitie voor het schaakbegrip, maar woordenboeken in Duitsland en Frankrijk (waar schakers een vergelijkbare term gebruiken) doen dat niet. Ik zie ook geen duidelijk verband met andere woordenboekdefinities, dus ik vraag me af waar de bij het schaken gebruikte betekenis vandaan komt. De Duitse en Franse schakers lijken het begrip ‘de kleine kwaliteit’ voor het verschil in waarde tussen toren en twee lichte stukken in ieder geval niet te kennen.
Qualität in het Deutsches Wörterbuch in 3 Bänden van Prof. Dr. Lutz Mackensen: “[…] Wegnahme des Turms durch Springer (Läufer, beim Schach);”.
Originalton Hans Kmoch in Die Kunst der Bauernführung over Le4xd5 in chessgames.com/perl/chessgame?gid=1007528
“Als Tarrasch die Partie nachher vorführte, machte er zu diesem Zuge die Bemerkung: ,,Opfert die kleine Qualität.” Worauf sich Schreiber dieses nicht enthalten konnte einzuwerfen: “Sie meinen wohl ,Gewinnt die kleine Qualität’ ” — was der Praeceptor Germaniae als eine persönliche Beleidigung auffaßte.
Für Tarrasch stand es fest, daß der Läufer stärker ist als ein Springer; er pflegte den Wertunterschied zwischen beiden ,kleine Qualität’ zu nennen.”
Ik hoopte al op je, Henk, ik ben niet zo thuis in het Duits. Ik heb gekeken in het Digitales Wörterbuch der Deutschen Sprache; dat leek me redelijk gezaghebbend. Daar wordt Qualität in de schaakbetekenis niet genoemd.
Ik heb ondertussen wel een voorbeeld gevonden van ‘kleine Qualität’ in de ‘Nederlandse’ betekenis.
Nou nog de vraag wanneer de term voor het eerst gebruikt werd. Daarvoor had ik natuurlijk gelijk naar Edward Winters Chess Notes (nr. 7226) moeten gaan. De oudst bekende vermelding van ‘Qualità’ staat in een boek van Giambattista Lolli uit 1763. Maar voor de vraag hoe die eraan is gekomen, hebben we een Italiaanse taalkundige nodig.
Het Großes Schach-Lexikon van Klaus Lindörfer, 3. Auflage 1984 meent dat ‘Qualität’ in het Engels ‘quality’ heet.
Het woordenboek van Mackensen heeft onder de voorbeelden van het lemma ‘Deutsch’ met hoofdletter ‘Der D~e Krieg [1870-71, = der D~-Französische Krieg]’, der Deutsche Krieg is de Pruisisch-Oostenrijkse Oorlog van 1866!
Duits voorbeeld van ‘kleine Qualität’ in de ‘Nederlandse’ betekenis bewijst niet dat van een ‘Hollandismus’ sprake is.