Vijf jaar vredesschaak

Het eerste NK Paco Ŝako is alweer bijna vijf jaar geleden. Ik speelde destijds mijn eerste officiële partijen, samen met mijn dochter, en we wonnen prompt! Ik schreef er een verslag over op deze site. Het spel, dat “vredesschaak” betekent in het Esperanto*, was toen net een jaar op de markt. De Haagse kunstenaar Felix Albers kreeg het eerste idee in oktober 2014. In de jaren die volgden ontdekte hij, deels tot zijn eigen verbazing, wat voor een fascinerend spel hij had bedacht, door een paar simpele regels toe te voegen aan de basisregels van het schaken. De ontdekking van de diepte en de schoonheid van het spel en de passie om dit met anderen te delen deed hem besluiten om er zijn levenswerk van te maken.

Inmiddels heeft het spel zich op veel manieren ontwikkeld. Je kunt tegenwoordig perfect online spelen op www.pacoplay.com, er ontstaan – heel organisch – lokale gemeenschappen van spelers, in Nederland, maar ook in Iran en Singapore, er zijn wat extra regels bedacht voor zeldzame -maar mogelijke- spelsituaties, er is speciale notatie ontwikkeld, Felix heeft een wekelijkse Engelstalige stream op Twitch, er is een internationale online gemeenschap van spelers op discord, er zijn NK’s en WK’s gespeeld, zowel online (tijdens Corona) als over-the-board. En ja, de massa wordt sinds kort zelfs bediend op Tiktok, waar sommige filmpjes viraal gaan.

Felix (links) legt Paco Ŝako uit aan Anish Giri en andere geïnteresseerde deelnemers van het European Corporate Chess Championship in 2022, op de Spido in Rotterdam.

Tijd om het spel ook hier nogmaals onder de aandacht te brengen, uit het oogpunt van één van Felix’ discipelen van het eerste uur: ikzelf, een matige schaker (1900), en ondanks dat ik niet zo actief ben geweest toch nog vrij soepeltjes meedraaiend in de mondiale subtop van het Paco Ŝako. Ik ben sinds dat eerste NK inmiddels wel voorbij gestreefd. In 2019 won ik nogmaals een NK, leunend op mijn schaakskills. Maar de spelers die nu minstens wekelijks met Felix oefenen, en Felix zelf, zitten op een ander niveau. Het zit hem geloof ik vooral in het zien van mogelijkheden voor lange combinaties, maar ook in taai defensief spel.

Regels

Voor wie niet bekend is met Paco Ŝako eerst nog maar eens de regels. Die worden in de video zo goed uitgelegd dat ik hier verder geen woorden aan vuil maak.

Een potje Paco Ŝako

Graag neem ik de schaker mee in de wondere wereld van het vredesschaak aan de hand van een rapidpartij die ik laatst speelde tegen Felix. De partij is in zijn geheel door te klikken via deze link.

Dekker – Albers, vriendschappelijk rapid potje (10m+10s inc.), notatie volgens de pacoplay-conventies.

1. e2>e4 Dit blijft voorlopig mijn favoriete beginzet. Snelle ontwikkeling van stukken is nog steeds van belang bij Paco Ŝako. De dame en de loper kunnen er nu uit. Het centrum is ook wel belangrijk, maar dan met name omdat de pion op e4, zo lang die nog niet in een eenheid staat, dekking geeft op d5 of f5. Daar kun je dus een eenheid vrijspelen. Het centrum is eigenlijk nooit “gesloten” of “geblokkeerd”, want zodra daar eenheden staan kunnen daar stukken “doorheen” springen.

Net als in gewoon schaken is het veld f7 vaak zwak. Zeker als zwart Ng8>f6 speelt kan het voor wit interessant zijn om met de dame een eenheid te vormen met de f7-pion. Die eenheid kan zwart dan niet bewegen (want het paard op f6 staat in de weg). Als je vervolgens een paard op e5 of g5 krijgt, waarmee je de dame dreigt vrij te spelen, wordt het vaak al snel heel lastig voor zwart. Ik heb al ettelijke potjes op die manier snel gewonnen, vooral tegen beginners.

De huidige wereldkampioen, Raimond Fluijt, kiest daarentegen vaak voor een compleet andere aanpak. Hij speelt graag 1. h2>h4, om onmiddellijk een toren via h3 te ontwikkelen. Het zware geschut eerst! Zo denken beginnende schakers vaak ook, voordat ze zich realiseren dat een toren op h3 in de praktijk vaak gemakkelijk geslagen wordt door een loper op c8. Maar bij Paco Ŝako wordt niks geslagen.

Misschien is h2>h4 wel de eerste opening die een naam heeft gekregen: de “Ray”, naar Raimond Fluijt. Ik vind de Ray maar dubieus (om over de “Double Ray” met h2>h4 én a2>a4 nog maar te zwijgen) en af en toe speel ik een partij tegen Raimond waarin ik het idee heb deze opzet te weerleggen, maar wie ben ik? Hij wint nog vaak genoeg vanuit deze opening, ook van mij.

1. … Ng8>f6 2. Bf1>c4 Nu kijkt de loper naar f7. Ook een loper-pion eenheid op f7 kan al vervelend zijn voor zwart. Ik speel met wit ook wel: 2. Qd1>h5. Dit dreigt alsnog Qh5xf7 op de volgende zet. Zwart kan wel 2. … Nxh5 doen, maar dan kun je middels 3. Le2 “met tempo ontwikkelen”: je dreigt de dame met de loper vrij te spelen en deze mogelijk alsnog aan pion f7 te verbinden. Zwart kan de combinatie op h5 wel verplaatsen, maar doet dan “twee zetten achter elkaar met hetzelfde stuk” en dat gaat in tegen de regels van de snelle ontwikkeling, die ook bij Paco Ŝako een rol blijven spelen.

Bovendien, waar moet zwart die eenheid heen zetten? Als 3. … NQh5>f4, dan kun je met wit weer 4. d2>d4! spelen en dan dreig je op f4 je dame weer vrij te spelen, nu met de loper op c1. Oftewel: wit blijft met tempo ontwikkelen (de loper kan eruit) en zwart doet zetten met dezelfde eenheid. Felix heeft tegen mij wel eens de combinatie van h5 via f6 naar g8 gezet. Dit kost ook veel zetten, maar het lijkt wel speelbaar te zijn. Het voordeel voor zwart is dat de witte dame op g8 voor langere tijd buiten spel zal staan. Zwart daarentegen, kan het paard op g8 eenvoudig weer vrij spelen met Rh8>Ng8>f6/h6.

Een mogelijk betere “verdediging” (ook al vaak door Felix gespeeld) tegen 2. Qd1>h5 is misschien 2. … g7>g6.

2. d7>d5

Dit blokkeert de weg naar f7 voor de witte loper op c4 en maakt een weg vrij voor zwart’s dame en loper.

3. Nb1>c3

Ontwikkelt een stuk met extra controle van veld d5. Ook blokkeert het de loper-pion eenheid op c4, mocht zwart e5xBc4 spelen. Het kan nuttig zijn dat zo’n eenheid geblokkeerd is, want wit kan de loper dan met b2>b3 of d2>d3 weer vrijspelen. Zwart kan de combinatie niet vooruit spelen (als een pion) en dus blijft de loper voorlopig witveldig en kan dus nog steeds vervelend zijn voor zwart op f7, met de koning nog op e8.

3. … Lg4

Loper buiten de keten, ontwikkelen, kan geen kwaad.

4. Qd1>f3

Dame eruit, als er op f3 een eenheid mee wordt gemaakt kan hij direct weer vrijgespeeld worden met het paard op g1.

4. … e7>e6 5. d2>d3

Doorontwikkelen.

5. … Bf8>b4

Penning van een paard, vaak het nuttigste wat je met een loper kunt doen in de opening, want loslopende paarden kunnen anders snel heel sterk worden.

6. Bc1>g5 Nb8>d7 7. Ng1>e2 Nd7>e5

Beide spelers hebben doorontwikkeld. Wit heeft bewust beide rokade-opties open gehouden. Ik probeer vaak rokade uit te stellen totdat het een zet is waarmee de koning heel veel veiliger komt te staan. Zwart dreigt Ne5xQf3, maar ik hou bewust mijn dame op f3, zodat ik de eenheid weg kan zetten, bijvoorbeeld naar f5. Daar kan ik zelf mijn dame vrijspelen met pion f5. Zwart kan het paard op f5 wel vrijspelen met de loper of de e6-pion, maar kan niet onmiddellijk met het paard gevaar stichten, vanaf f5. Waarschijnlijk realiseert Felix zich dit, en ziet hij er daarom voorlopig vanaf.

Algemene opmerking over de veiligheid van de koning: de koning is bij Paco Ŝako een minder sterk stuk dan bij schaken, want een koning kan óók geen stukken slaan en een omhelzing van een stuk van de tegenstander door je koning kun je zien als “zelfmat”. Verdedigen van de koning houdt dus in: weglopen met de koning, gevaarlijke eenheden (in de buurt van de koning of cruciaal voor een kettingreactie) wegspelen en velden in de buurt van de koning “gedekt” houden. Met gedekt bedoel ik dat je op zo’n veld een eenheid kan vormen met een gevaarlijk los stuk van de tegenstander, liefst met een flink mobiel stuk van jezelf (lees: geen pion), zodat je die eenheid vervolgens ver weg kan spelen indien nodig. Als je tegenstander alleen maar stukken in eenheden rond je koning heeft staan en geen losse stukken om die eenheden mee vrij te spelen staat je koning paradoxaal genoeg veilig. Omgekeerd probeer je als aanvaller vaak een eenheid te vormen op, of te spelen naar een veld dat je zelf al “gedekt” hebt -> waar het onmiddellijk vrij gespeeld kan worden door een los stuk.

Met name een dame of paarden in de buurt van de koning zijn erg gevaarlijk. En ook zogenaamde “loops”. Bij klassiek schaken probeer je vaak te voorkomen dat paarden elkaar “in de weg staan”, de “superfluous knight” is een bekend begrip. Bij Paco Ŝako zijn twee eenheden met paarden van dezelfde kleur die een paardensprong van elkaar verwijderd zijn juist erg gevaarlijk. Losse stukken kunnen door zo’n loop heen springen. Bijvoorbeeld: een losse dame speelt één paard vrij, dat paard speelt het andere paard vrij, dat paard gaat terug naar het eerste paard en ziedaar: de dame die de kettingreactie begon is nu weer los en mag een zet doen vanaf het veld van het eerste paard dat werd vrijgespeeld! Tip voor wie de analyse van de partij verder volgt: wit krijgt een gevaarlijke loop van een loper en een pion.

Paco Ŝako toppers zijn zeer bedreven in het zien van, creëren en gebruiken van loops. Bij mij is dit nog steeds vaak een blinde vlek. Het zijn compleet andere patronen dan wat er bij schaken ingesleten is.

Algemene opmerking over materiaal: Paco Ŝako is natuurlijk een veel minder materialistisch spel dan klassiek schaken. Het werkt erg bevrijdend dat je geen stukken kwijt kan raken, of dat je je zorgen moet maken of je wel compensatie hebt of houdt. Toch kun je ook bij Paco Ŝako een materieel voordeel krijgen. Het gaat dan om de kwaliteit van de stukken:

1) Je kunt ook bij Paco Ŝako promoveren. Als jij een pion promoveert tot dame en je tegenstander niet heb je onmiskenbaar een materieel voordeel, mogelijk voor de rest van de partij. Het is ook mogelijk om hierop te spelen en vaak veel vroeger dan bij klassiek schaken. In het “middenspel” kun je vaak door kettingreacties pionnen al ver naar voren spelen. De keerzijde is dat je voor effectieve loops graag je stukken juist vóór je pionnen wil hebben. Pionnen slaan nu eenmaal niet schuin achteruit. Een loper of dame in een eenheid schuin voor een pion in een eenheid vormt een loop, maar andersom niet. Daarbij: als je teveel focust op promoveren kan de tegenstander vaak al succesvol je koning belagen. In Paco Ŝako zoals bij klassiek schaken: de meest effectieve zetten combineren verschillende dreigingen (koningsaanval+promotie) of aanval en verdediging.

2) Ook bij Paco Ŝako moet je proberen al je stukken mee te laten doen. Lopers of torens die in een hoekje niks staan te doen of ingebouwd zijn door eigen stukken zijn niks waard en kunnen je gemakkelijk de kop kosten. Stukken centraal op het bord of in de buurt van een (liefst reeds gerokeerde of bewogen) koning komen het beste tot hun recht. Coördinatie van stukken is ook hier van levensbelang, maar zoals duidelijk moge zijn: stukken werken op een compleet andere manier samen dan bij klassiek schaken!

8. h3?!

Ik weet niet of dit een goede zet was. Het is een soort wachtzet. Wit kan nog steeds kort en lang rokeren. Ik neigde nu naar lang rokeren. In dat geval kan wit na h3xBg4 de toren eventueel over de h-lijn activeren. Na h3xBg4 heeft zwart natuurlijk ook één ongebonden stuk minder, wat gunstig kan zijn. De druk op f3 neemt daardoor mogelijk wat af.

8. … d5xe4

Een interessante zet! Ne5xd3 wordt nu gevaarlijker, want de dame kan het paard uit deze eenheid vrijspelen vanaf d8. De invloed van de dame op d8 wordt sowieso vergroot.

9. 0-0

Ik besluit dat de koning hier misschien toch veiliger staat dan na 0-0-0, met name ten opzichte van de zwarte dame. Mijn paard op c3 is nu ook ontpend.

9. … Dd8>d5

Dit kwam voor mij als een lichte verrassing. De dame staat daar wel mooi gedekt en ondersteunt de eenheid op e4. Anderzijds kwam misschien Dd4 ook in aanmerking. Dan is de weg vrij naar f2 en de koning op g1. Maar misschien vond Felix 10. Ne2xd4 vervelend. Dan is de dame inderdaad gebonden aan wit’s paard en kan wit de eenheid gemakkelijk wegspelen, bijvoorbeeld na Ra8>d8 kan dan NQd4>b3 volgen.

10. Nc3xQd5 QNd5>d8?!

Totale verrassing voor mij! Maar er zit wat in: de zwarte dame kan gemakkelijk weer vrijgespeeld worden, terwijl dit niet direct geldt voor het paard. Ook zit het zwarte paard op d8 nu niet meer op een goede route naar een direct schaakje. Het blijkt echter later in de partij, dat het paard ook op d8 nog een gevaarlijke rol kan spelen.

11. Bc4xe6

Wellicht is het een keerzijde van zwart’s laatste zet, dat het deze zet mogelijk maakt. Geblokkeerde pionnen lopen niet weg! Zwart kan de loper dus niet weg krijgen van e6 zo lang de loper met een zwarte pion verbonden is en veld e5 bezet is. Nu er een eenheid op d8 staat kan zwart momenteel alleen kort rokeren -> een tweede nadeel van zwarts laatste zet. Een loper op f7 kan dus weer vervelend zijn voor zwart. Daarom maakt de loper alvast een eerste stap in de goede richting.

11. … Ra8>d8>d5

Ja, zo kun je dus bij Paco Ŝako je stukken activeren! De dame is weer vrij en de toren is actief.

12. d3>Pe4xQd5 (een pion wordt in bepaalde gevallen met “P” aangeduid, niet te verwarren met N=paard!)

Het leek me gunstig om de dame te binden en tegelijkertijd een kettingreactie richting f7 mogelijk te maken.

12. … Ne5xQf3 Ŝ

Felix vindt het tijd om het initiatief te grijpen. Dit kun je zien als “schaak”, de software geeft dit aan als “Ŝ”, voor Ŝako. Er dreigt zowel Bg4>Nf3xKg1 alsook f7>Pe6>Pd5>Pe4>Nf3xKg1.

13. QNf3>b3 

Dit is nog geen Ŝako, maar de dame kan wel door pion a2 of c2 vrijgespeeld worden en dreigt dan via d5 gevaarlijk binnen te komen. Bijvoorbeeld, na een willekeurige zet van zwart (13. … a7>a6) : 14. a2>Qb3>Pd5>Be6>Qd5>d7.

13. … NQb3>a5

Zwart speelt de eenheid naar een veld waar wit de dame niet vrij kan spelen.

14. Ra1>d1 0-0 15. Rd1>Pd5>Be6xf7  Bb4>Na5>c4 16. b2>b4 Ŝ

Wit dreigt b4>Qa5>Rd5>Nd8>Bf7xKg8#.

16. … b7-b5

Verbreekt de verbinding tussen de witte dame en toren, maar laat wel toe dat de dame vrijgespeeld wordt. Misschien was 16. … BQa5>b6 veiliger. Hoewel, dan was Lg5>d3 misschien gevaarlijk geweest.

17. Ne2>f4 Ŝ

Hernieuwde dreiging met een nieuw los stuk.

17. … Kg8>h8 18. b4>Qa5>a6? P Ŝ

Dit lijkt sterk en hernieuwt wederom de dreiging, maar wit mist een directe winst! Dit geeft de software aan met een rode “P”, van Paco.

Ik laat het aan de lezer om de directe winst, dat wil zeggen, een directe omhelzing met de zwarte koning, te vinden. Als je op deze link klikt, krijg je een diagram met de stelling van de “mat-in-1” (Paco in 1) puzzel. Je kunt je zet hier uitvoeren. Tja, zoals ook bij klassiek schaken: als je weet dat de combinatie er is, is het makkelijk!

18. … Rf8>Rd8>d6 19. Nf4>g6 Ŝ h7xNg6 20. Qa6>c8 Ŝ

Hier lijkt het op het eerste gezicht al gedaan met zwart, maar Felix is een taaie verdediger en hij ziet hier – ondanks tijdnood – dat hij hier de witte dame nog aan een stuk kan binden.

20. … Bg4>Pe6>Qd5>Be6xQc8! 21. Rf1>d1

Wit heeft nieuwe losse stukken nodig om kettingreacties mee in gang te kunnen zetten.

21. … BPa5>d2

Een plombeerzet, maar de zwarte loper staat hier natuurlijk ook actiever. Zwart combineert verdediging met een toekomstige aanval. Wie zou op dit moment vermoeden dat deze loper nog bij de uiteindelijke genadeklap betrokken zou worden?!

22. PBd2>d3 Ŝ

Nu kan ook de pion van c2 worden gebruikt als katalysator van een kettingreactie. Wit geeft met deze zet ook een schaakje, helaas had ik dit echter niet in de gaten…

22. … Nc4>d2? 

En Felix ook niet! Dit is het tweede moment dat wit kan toeslaan. Probeer het zelf! (Wit aan zet, paco in 1.)

23. Rd1xd2? P Ŝ Rd6>Pd5>Pe4>Bd3xc2

En dit is de derde en laatste keer dat ik een directe winst mis. Hier zijn er zelfs twee wegen die naar Rome leiden, deze reken ik mijzelf het meeste aan…

24. Bg5>Rd2>Pd3>Pe4>Rd5>h5  Nf6xRf5 25. g2>g4  NRh5>f6 26. RNf6>f5 Ŝ  NRf5>f5

Nu wordt het lastig voor wit. De enige vrije stukken die nog een kettingreactie in gang kunnen zetten zijn de pionnen op a2, f2, g4 en h3. Die pionnen zouden dus naar eenheden moeten worden gespeeld, het liefst naar eenheden die niet makkelijk weggezet kunnen worden. Of eenheden zouden naar velden moeten worden gezet waar één van deze pionnen ze een tikje kan geven. Beide zijn hier lastig. Het is gemakkelijker te verdedigen geworden voor zwart. Zwart dreigt met QPe6>f6. Dit werkt verdedigend, want het onderbreekt wit’s keten, maar tegelijkertijd is dit ook een sterke aanvallende zet, want wit kan niet voorkomen dat zwart de dame vrijspeelt met de pion op g7.

Ik zag tijdens de partij QPe6>f6 en zag niet wat ik er aan kon doen. Ik had nog minuten op de klok, die ik spendeerde om een oplossing te vinden. Beter had ik direct maar wat gedaan, in de hoop dat Felix door zijn vlag zou gaan…

27. f2>f4?

Dit is zeker te langzaam, 27. f2>f3 was tenminste nog een schaak der wrake geweest.

27. … QP>f6! Ŝ

Zoals gevreesd. Er is geen redding meer voor wit’s tochtige koning.

28. f4>f5 Ŝ alsnog het schaak der wrake, snel gespeeld… Felix maakt het netjes af, met luttele seconden op de klok:

28. g7>Qf6>Nd4>Bc2>Pd3>Nc2>Qd4xKg1 “DANCE, DANCE, DANCE”, de zwarte dame doet een dansje met de witte koning. 0-1

Wat is beter, oorlogsschaak of vredesschaak?

Het is 5 mei, ik zou zeggen: een mooie dag voor een potje Paco Ŝako! Speel eens een aantal partijen en oordeel zelf.

Voor mij staat Paco Ŝako inmiddels minstens op gelijke hoogte met klassiek schaken. Het is echt een enorm rijk en fascinerend spel.

 

* Eigenlijk spreek je Paco Ŝako in het Esperanto uit als “Patso Sjako”. Maar dat rijmt niet en bekt dus lang zo lekker niet! Ook Felix heeft zich er inmiddels bij neer gelegd dat iedereen het uitspreekt als “Pako Sjako”.