Viktor Kortchnoi (1931-2016)

Vandaag werd bekend dat Viktor Kortchnoi op 85-jarige leeftijd is overleden. Met hem valt een kleurrijk en bijzonder figuur uit de schaakwereld weg.

Viktor Lvovich Kortchnoi werd geboren op 23 maart 1931 in Leningrad. Al op 5-jarige leeftijd leerde hij schaken en vanaf dat moment zou dit zijn passie voor de rest van zijn leven worden. Hij maakte lange tijd (vanaf 1957 t/m 1974) deel uit van het team van de Sovjet-Unie dat zoveel successen zou boeken. In deze periode won hij het Kampioenschap van de Sovjet-Unie maar liefst viermaal.

Daarna wist hij een aantal maal in de strijd om de wereldtitel te mengen. Tot wereldkampioen schopte hij het nooit. Op dat podium was tweemaal Anatoly Karpov zijn kwelgeest, hoewel die matches ons nog lang in het geheugen gegrift zullen staan. Daarover dadelijk meer.

In 1976 kreeg Kortchnoi van de Sovjetautoriteiten het relatief zwakke IBM-toernooi in Amsterdam aangewezen om te gaan spelen. Dat deden zij mede om te laten zien dat Karpov de enige echte wereldkampioen was. Karpov was die titel ten deel gevallen omdat Fischer, als regerend wereldkampioen weigerde een match te spelen. Kortchnoi vroeg na afloop van het toernooi in Amsterdam in ons land politiek asiel aan. Er is een aantal mensen dat hem onderdak heeft geboden. Hij deed zelfs mee aan het Kampioenschap van Nederland en won dat met grote overmacht, hoewel hij – naar eigen zeggen – in de helft van de partijen slecht tot verloren had gestaan.

Daarna week hij uit naar Duitsland en hij kon later eindelijk terecht in Zwitserland waar hij de rest van zijn leven zou wonen. Een aantal jaar daarna vertegenwoordigde hij Zwitserland ook op de Olympiade. Dat Kortchnoi politiek asiel had aangevraagd werd hem bepaald niet in dank afgenomen. Een tijdlang hadden de Sovjetautoriteiten besloten om zijn naam weg te laten uit de eindstanden van toernooien. Dat leverde kolderieke taferelen op. Want hoewel Kortchnoi al over de veertig was, begon hij steeds meer bezeten te spelen. Hij haalde het ene na het andere succes binnen. Zo kwalificeerde hij zich voor de Kandidatenmatches en toen konden ze niet meer om hem heen.

Hij versloeg eerst Petrosian (+2−1=9), daarna ging Polugaevsky eraan (+5−1=7) en vervolgens Spassky (+7−4=7). Dat betekende dat hij de uitdager werd van Karpov. Het werd een bewogen tweekamp in Baguio City (Filippijnen). Deze tweekamp, waarin remises niet zouden tellen en zou gaan om 6 winstpartijen (zoals Fischer het daarvoor geëist had) stond bol van de incidenten. Twee anekdotes zullen de oudere bezoekers van Schaaksite wel kennen:

• Kortchnoi protesteerde tegen de yoghurtbekertjes die Karpov tijdens de partij van zijn helpers ontving. Zijn team beweerde dat de secondanten van Karpov geheime signalen afgaven. Een aardbeienyoghurt kon betekenen ‘spelen op de damevleugel’, een bananenyoghurt ‘let op je eigen koning’ enzovoort… Dit haalde alle kranten in de wereld!
• Protesten tegen de parapsycholoog Dr. Zukhar die Karpov op de eerste rijen in de zaal had meegebracht. Kortchnoi geloofde er heilig in dat deze man met zijn doordringende blik hem uit zijn spel haalde, hij kwam met 4-1 achter. Het protest werd gedeeltelijk gehonoreerd, want de parapsycholoog moest 20 rijen (of iets dergelijks) naar achteren. Toch vertrouwde Kortchnoi, die aan yoga deed, het nog steeds niet. Daarom nam hij zijn eigen maatregelen. De twee yogi’s die hem hielpen met zijn yoga-oefeningen, gingen links en rechts naast Dr. Zukhar zitten om zo dit ‘krachtenveld’ te neutraliseren. En zie: een 5-2 achterstand werd omgebogen naar een 5-5 gelijke stand, terwijl de match al 31 partijen onderweg was. Maar helaas verloor Kortchnoi de 32^ste partij en daarmee was het toch over…

Wat veel mensen niet weten, is dat de verliezer geen rust nam, maar meteen in het vliegtuig stapte op weg naar Argentinië waar de Olympiade gehouden zou worden. Daar ging de man – waarvan je zou verwachten dat hij volkomen gebroken zou zijn – zijn tegenstander in de eerste ronde ‘uitzitten’ om deze partij na vele uren te winnen. Als een speler die ik train zeurt over een nederlaag, refereer ik altijd eventjes aan deze prestatie!

Toen Kortchnoi opnieuw het Kandidatentoernooi wist te winnen en in 1981 nam hij opnieuw plaats voor zijn tweede WK-match tegen Karpov. Deze tweekamp werd gespeeld in Merano (Italië) en stond deze keer helemaal bol van politieke affaires. Die hadden vooral te maken met het juridische steekspel waarin Kortchnoi probeerde zijn vrouw en zoon uit de Sovjet-Unie te krijgen. Door al deze perikelen, kwam de uitdager niet in zijn normale spel. Of misschien was Karpov een maatje te groot voor hem. Hij verloor kansloos (+6=10-2).

 

Het was de laatste keer dat de ‘eeuwige nummer twee’ op het hoogste podium zou mogen acteren. Hij won nog wel veel toernooien en werd in 2006 toch nog wereldkampioen, maar dan bij de senioren. Van zijn hand zijn ook verschillende boeken verschenen, waarvan Chess is my life (Batsford 1977) misschien wel het meest beroemd is geworden.

Zelf heb ik een uitstekend boek over toreneindspelen in mijn kast staan, getiteld Practical Rook Endings (Olms, 2002).

Ook bewaar ik een paar persoonlijke herinneringen aan Viktor Kortchnoi. Toen ik in 1984 deel uitmaakte van het team van de Eindhovense Schaakvereniging, dat in dat jaar landskampioen werd boven de grootmacht Volmac/Rotterdam uit die jaren, trad ik tweemaal tegen hem in het strijdperk tijdens een simultaan. De eerste maakte deel uit van de V&D-toernee, die gedeeltelijk gesponsord door Interpolis, het hele zuidelijke deel van het land doorkruiste. Ik herinner me dat ik als jong studentje ’s nachts om 1:30 uur in Eindhoven nog aan het bord gekluisterd zat omdat deze geweldenaar er flink de tijd voor nam om de simultaan tegen zo’n 40-50 borden tot een goed einde te brengen. Ik verloor.

De tweede maal was in een kloksimultaan tegen het Kampioensteam aangevuld met één vaste reserve. Hier verloor ik weer, niet alleen omdat hij uitstekend speelde, maar ook omdat hij een paar partijen liet lopen waar hij het niet meer zag zitten…

De derde maal dat ik met hem te maken had, kwam hij een lezing geven in Boxtel, waarvoor hij gestrikt was. De vraag was of ik bereid was om – samen met een bestuurslid van de vereniging – met hem de maaltijd te nuttigen in een hotel daar. Vooral omdat hij had gevraagd of er iemand in de buurt woonde die écht kon schaken… Waarom ze mij daarvoor vroegen, weet ik nog steeds niet, maar in elk geval wist ik hem te verleiden om de nodige anekdotes te vertellen!

Viktor is niet meer. Zijn partijen zullen echter voortleven…

(We komen later met schaaktechnisch materiaal over Kortchnoi terug)

De foto’s zijn van Jos Sutmuller.